Moloj

Na isti način na koji Dante u svojoj Božanstvenoj komediji putuje iz kruga u krug kroz Pakao, Čistilište koje predstavlja prelazni dio, to jest put do viših sfera, i Raj, tako i Semjuel Beket (Samuel Beckett, 1906-1989) smješta u krug, koji je veoma određen, glavne ličnosti svoje trilogije koju čine romani: Moloj (Molloy, 1951), Malon umire (Malone meurt, 1951) i Bezimeni (L’ Innommable, 1953). Možda je njihova glavna namjera da dosegnu ništavilo koje traže. Iz romana u roman, taj krug se sve više sužava.

Prvi roman se sastoji iz dva dijela, koja su orijentisana oko dvije različite ličnosti – Moloja i Morana. U prvom dijelu, stari usamljenik Moloj govori o različitim periodima svoga života, u formi dugačkih fleš-bekova. Između ostalog, opisana su i njegova lutanja kroz grad, a naročito njegov odnos sa majkom koju traži. On kroz priču postepeno zapada u izvjesnu neaktivnost, to jest psihičku pasivnost, da bi na kraju završio u jednom jarku. Drugi dio predstavlja detektiva Morana, čovjeka čvrstog u svojim ubjeđenjima, koji kreće u potragu za Molojem po naređenju autoritativnog Judija. U početku potrage, on je jako siguran u sebe i svoje sposobnosti, ali do njenog kraja se, malo po malo, ta njegova sigurnost gubi. Moran sve više nalikuje Moloju. Glavno pitanje koje se čitaocu nameće jeste: da li je Moran pronašao Moloja, ili se zapravo radi o dva lica jedne iste ličnosti? Između ova dva dijela neprestano se javljaju krajnje neodređena prožimanja; moglo bi se reći da ih pisac zamišlja kao igru ogledala.

Osnovna tema romana jeste potraga. Centralna ličnost, Moloj, po kojoj je roman i dobio ime, odlazi u tu nepoznatu avanturu za koju će se ispostaviti da je krajnje lična – potraga za sobom koja postaje vidljiva kroz pisanje. Takođe bi se moglo reći da Moloj traži sigurnost koju ne posjeduje i koja mu uporno izmiče. Roman se otvara monologom, i na samom početku primjećujemo književni postupak koji je tipičan za Beketa – predstavljanje scene u kojoj se nalazi ličnost koja se izražava u prvom licu jednine i priča svoju priču, a čiji je identitet čitaocu nepoznat. Tako Moloj počinje zamjenicom ja, što, ipak,  nije dovoljno da otkrijemo identitet pripovjedača, već čitalac iz naslova romana naslućuje o kome se zapravo radi. Kako bi se dokazala ustaljenost ovog Beketovog postupka, dovoljno je prisjetiti se njegovog čuvenog djela Čekajući Godoa (En attendant Godot, 1953), koje na scenu izvodi dvije ličnosti – Vladimira (Didija) i Estragona (Gogoa) o kojima se ništa ne zna. Budući da se radi o pozorištu apsurda, glavne ličnosti nisu ni svjesne nedostatka smisla, i to je ono osnovno što Beketa odvaja od egzistencijalističkih dramskih djela u kojima kod junaka uveliko postoji svijest o istom. 

Čitav početak romana upravlja se oko jedne zaokružene cjeline. Pisac prikazuje Moloja kao biće koje traži svoju majku, žensku ličnost – oličenje svjetlosti. Već od prve rečenice zapaža se njegova vezanost za nju; pripovjedač naglašava da se nalazi u „sobi svoje majke“, koja se, budući da predstavlja njen lični prostor, tumači kao odraz njene ličnosti. Čitalac se postepeno upoznaje sa Molojevim unutrašnjim svijetom, prvenstveno sa njegovom sumnjom u samoga sebe. On je zatvoren u krugu, ili bolje reći – sve više biva zatvoren u njemu kako roman odmiče. Od trenutka u kom se Moloj prikazuje u starijem dobu, čitalac se kreće unazad, ka njegovoj mladosti. Dakle, filosofija kruga je izokrenuta, ako se uzme u obzir da bi se normalnim smatralo: pričanje života od rođenja do starosti, to jest smrti.

Beket su u Moloju okreće od svega onoga što odlikuje klasično romaneskno djelo: izmještanje u prostoru je minimalno, susreti su svedeni na nerazumljivost, predjeli su ovlaš opisani i ostaju uglavnom samo naslućeni, koncept ljubavi je samo funkcionalan. Umjesto da pojašnjava, pisac u ovom djelu pokazuje – na čitaocu je da protumači ono što posmatra. Beketove ličnosti ne umiru, jer bi smrt bila suviše lak izlaz. Tako se one izjednačavaju sa čekanjem. U krajnjoj mjeri – svaki pokret se svodi na pokušaj. Tako je, na primjer, biciklo u Moloju savršen simbol poslednje brzine glavnih junaka, simbol koji, naravno, u određenom trenutku nestaje – Moloj svoje biciklo ostavlja kod Lisa, a Moranu ga uzima njegov sin koji bježi. Ovaj roman odražava svijet predmeta u kome oni, jedanput ispunivši svoju ulogu, bivaju odbačeni kao nepotrebni. Isti je slučaj i sa ostalim djelima ovog pisca.

Osnovna odlika Beketovog stila je neodređenost, što ga čini teško pristupačnim čitaocu. Početna putanja vodi do ja glavnih ličnosti, odakle se otvara dalja mogućnost analize. Jezik ličnosti Moloja lišen je sposobnosti njihovog samoizražavanja, a gestikulacija preuzima značenjsku ulogu; korporalno, dakle, zamjenjuje verbalno. Po narativnoj formi, Beketovo pisanje preokreće uobičajene gramatičke funkcije i strukture. Takođe, njegove rečenice su veoma dugačke, što umanjuje mogućnost lakog praćenja smisaonih tokova. I pored mračnih tema koje tretiraju – smrt i starost, na primjer – one su, ipak, obojene humorom, a ponekad su čak i poetski nadahnute. 

Beket ovim svojim romanom poziva čitaoca na pravu imaginativnu putešestviju, nagoneći ga na razmišljanje o suštinskim pitanjima, i pokazujući da se u njegovom književnom univerzumu  prave veze uspostavljaju kroz odsustvo, a ne kroz prisustvo bića i predmeta. Posle čitanja Moloja možemo jedino da postanemo svjesni da je centralno mjesto toga univerzuma – smisao koga nema.

Jelena Radusinović